At the same place by coincidence

Kunst is zelden alleen en deelt vaak de ruimte iets of iemand anders. Kunst is in werkruimtes, openbare ruimtes en in musea. Kunst deelt niet alleen de fysieke ruimte maar ook die van de ideeën, kennis, ervaring, opinies en andere expressies. Hoe kunst, de context en andere expressies in dezelfde ruimte elkaar beïnvloeden blijft vaak onzichtbaar en ongezegd. Ze lijken in dezelfde ruimte naast elkaar te bestaan: ‘By coincidence in the same place’.

Niet alleen kunstwerken delen de ruimte ook kunstenaars bevinden zich op meerdere plaatsen tegelijkertijd. De ‘Bread and Butter jobs’ van de kunstenaars hier in de Borgerstraat zijn daar een voorbeeld van. De variatie is groot: afwasser, archivaris, docent kunst of filosofie, curator, juridisch assistent, babysitter en nog veel en veel meer.
Ik bedenk me dat kunstenaars een beetje zijn zoals als Superman annex Clark Kent: een deel van de dag keurige kantoorklerk en een ander deel van de dag bevrijd van de knellende banden van economie en bureaucratie. Het leiden van twee levens geeft hen niet alleen vrijheid, beide levens informeren en beïnvloeden elkaar mogelijk ook. Ze zijn ‘by coincidence part of the same life’.

Het leven van meerdere levens herken ik. Ik ben een danser, onderzoeker, ondernemer en organisatieadviseur. Net als de meeste kunstenaars en Superman scheid ik die levens meestal. Maar meer en meer ben ik benieuwd wat er gebeurt als die levens samen komen in dezelfde ruimte en zich met elkaar verweven.
Ik ervan overtuigd ben dat we ons moeten bevrijden van de knellende kaders en regels van de huidige economie en organisaties om te komen tot een meer duurzaam en sociaal rechtvaardige samenleving. Dat kan alleen als we die verschillende levens, wereldbeelden en manieren van zijn en doen door elkaar laten lopen. Daarom nodig ik mensen uit om in een tussenruimte te stappen. Een ruimte waar kunst, ondernemen, organiseren, maken en onderzoeken elkaar ontmoeten en beïnvloeden.
Zo kunnen we samen werken aan wat Heyer Thurnheer benoemt als: “Realizing a self-defined societal ethic life-design”.

De Ander en Elders

Ik doe een beroep op het verlangen of de fantasie van mensen om te ontsnappen aan wat vast lijkt te staan, aan wat vanzelfsprekend en onveranderbaar lijkt. Om even ergens anders bij te horen dan waar je ingedeeld bent, om de Ander of Elders te zijn. Antjie Krog schreef een essay, ‘Begging to be Black’, waarin zij uit alle macht probeerde om die ander, de zwarte in plaats van de witte Zuid-Afrikaan, te zijn. Donna Haraway, een zoöloge en filosofe die onderzoek doet naar ontmoetingen tussen species, droomde er als kind van om ontvoerd te worden door de Cherokee.
We kunnen proberen te vluchten naar elders of de ander proberen te worden, maar uiteindelijk gaat het om de ontmoeting, om de uitnodiging. Om in één ruimte meerdere werelden tegelijkertijd samen te laten zijn. ‘Being in the same place by coincidence.’

Kunnen we dat toeval benutten of ensceneren? En hoe kunnen we verschillende verhalen met elkaar in verband brengen?

De Tegenlicht uitzending: Man door Europa laat zien hoe kunstenaars een door vluchtelingen en andere verschoppelingen gekraakte oude salamifabriek in een verre buitenwijk van Rome, omtoveren tot een museum voor moderne kunst. Op de bovenverdieping hebben de bewoners van bij elkaar gescharreld materiaal huisjes in elkaar geklust.
In hun woningen en beneden in de grote zalen van het industriële complex is de schitterendste kunst tentoongesteld. Dit is het Museo MAAM het museum van de Ander en van Elders.
Een verandering van plaats, perspectief en relaties maakt nieuwe betekenis mogelijk en daarmee nieuwe waarde. Door uit te reiken naar de Ander en Elders kunnen nieuwe waarde, perspectieven, betekenissen ontstaan.

Tussenruimte

Ik werk in de tussenruimte van kunst, wetenschap en ondernemerschap om een stem te geven aan ongebruikelijke of radicale gedachten over duurzame en sociale ontwikkelingen in samenleving en economie. De combinatie van die drie opent een speelveld, een tussenruimte waarin we vanuit waarneming, relaties en waarden onszelf en elkaar in onze omgeving kunnen (her)duiden, (her)begrijpen en (her)betekenisgeven.

Doel is niet zozeer de maakbaarheid der dingen benadrukken maar veeleer ons vermogen tot betekenis geven en daarmee dingen van waarde maken en ons inzetten voor wat we echt belangrijk vinden. Niet langer vertrouwen op de economie als bepaler wat van waarde is, maar ons eigen verlangen, dromen, ethiek, fantasie, verbeelding en verbondenheid daar weer een rol in geven.

Ik nodig kantoorklerken, managers, ondernemers, onderzoekers en kunstenaars uit om zich te verhouden met de ander, om een vraag te stellen aan en in gesprek te gaan met de Ander en Elders. Om samen te komen ‘in the same place by coincidence’.

Ik ben mede initiator van en werk als curator voor het Search center van Rabo Kunstzaken. We werken met kunstenaars die zich bezighouden met maatschappelijke en duurzaamheidsvraagstukken. Bijvoorbeeld door het doen van artistiek onderzoek, reflecteren op ongerijmdheden en het initiëren van buitengewone suggesties of interventies in organisaties, de wijk of in de virtuele wereld.
Samen met verschillende afdelingen binnen de bank vraag ik kunstenaars een werk te maken dat raakt aan thema’s binnen de bank. Samen met de kunstenaars leggen we onderweg en na afloop een verband tussen hun werk en dat van mensen binnen en buiten de bank.
Twee voorbeelden.

Over vrijheid en regels

Koen Delaere werkte een dag met een groep mensen die zich heen en weer geslingerd voelen door de ontwikkelingen binnen de bank: de ene keer alles netjes binnen de kaders en regels moeten doen en de andere keer initiatief nemen en vernieuwing veroorzaken. Wanneer doe je wat? Hoe loop je heen en weer tussen die twee en hoe kun je na 20 jaar regels leren vanuit vrijheid je eigen werkelijkheid te maken?
Koen vertelde verhalen over ateliers van kunstenaars: hoe zien die eruitzien en hoe dat hen helpt bij al dan niet geïnspireerd raken. Wil je leegte of juist een scala aan objecten, geluiden, beelden om je heen. Wil je alleen zijn of samen? Steeds in dezelfde ruimte of afwisselen? Naar buiten kijken of naar binnen? Hij vertelde over kunstenaars die niet uit bed komen totdat ze weten wat gaan ze gaan maken, of juist het omgekeerde, niet slapen totdat de inspiratie komt. Over het zelf bedenken van willekeurige of doelgerichte regels en dan kijken wat daaruit wel en niet kan ontstaan. Langzaam maar zeker kregen de mensen in de groep beelden bij wat voor hen werkt. Soms geholpen met een paar vragen, of het leggen van een link naar een eerdere gebeurtenis of handeling. Maar vooral doordat zij in dezelfde ruimte waren met de kunstenaar en de tijd namen en het ongemak droegen om hun eigen elkaars ideeën en vragen te verweven met die van de ander.

Overvloed, krimp en kool

Arne Hendriks is ‘Artist in Residence’ bij de Rabobank waar hij onderzoekt of we naast het heersende paradigma van groei misschien ook de overvloed tegemoet kunnen krimpen. Kunnen we het idee van kleiner en minder omarmen en van daaruit vormgeven aan een andere relatie met de aarde.

2017 was een goed jaar voor kolen. De witte kolen tierden welig. Er ontstond overvloed. De overvloed die Arne tegemoet wil krimpen, de overvloed aan kennis en expressies die ik als een van de basisprincipes beschouw voor het ontwikkelen van een duurzame en sociale economie.
Maar wat blijkt: we weten ons geen raad met overvloed binnen de huidige economie. Overvloed wordt reststroom, wordt afval, wordt vernietigd. Overvloed heeft geen economische waarde.

Dat bracht ons bij een nieuwe vraag: hoe leren we omgaan met overvloed? Of hoe wordt overvloed van waarde?
Omdat uit vinden startten Arne en ik een gezamenlijk onderzoek. We redden samen met Mediamatic en de Rabobank duizenden kolen. Ons doel is de overvloedige kolen waarde te geven: economisch, sociaal, cultureel of anders. De kolen worden gebruikt binnen Rabo en Mediamatic voor lunches en diners. Er wordt geëxperimenteerd met nieuwe gerechten en andere bewaarwijzen. Elke maaltijd brengt je dieper in de kool, laat je de gelaagdheid ervan ervaren en brengt je wellicht op ideeën over hoe om te gaan met overvloed.

De maaltijden bieden de gelegenheid om met elkaar over de kool en het vraagstuk van overvloed in gesprek te gaan. De kool wordt zo de metafoor, het praktijkvoorbeeld, de experimenteerruimte om uit te zoeken hoe overvloed van waarde kan worden. Welke transformatie is daarvoor nodig? Van de kool, van hoe we denken over of kijken naar kool, wat we doen of niet doen met kool of van de manier waarop we te veel kool waarderen.
Kunnen we manieren vinden om overvloed sociaal, cultreel en economisch van waarde te laten zijn? Hoe doen we dat? Hoe ziet een voedsel economie er uit die bijdraagt aan een betere, duurzame relatie tussen mensen onderling en mens en aarde?

Tijdens de diners ontmoetten economen, kunstenaars, bankiers, boeren en allerlei andere menen elkaar. We gingen in gesprek en deelden dromen, ideeën en zorgen. De macro-econoom tegenover mij aan tafel overtuigde me van de onmogelijkheid om in één klap van schaarste naar overvloed te gaan. Dan gaat het systeem failliet. De bankier naast me vertelde enthousiast hoe de Rabo langzaam meer zeker samen met steeds meer verschillende kleine dienstverleners wel degelijk ruimte geeft aan nieuwe vormen van ondernemen en economie vanuit overvloed die sociale en duurzame impact realiseert. Dat is het moment dat mijn verbeelding aanslaat. Ik zie de torens van het Rabo hoofdkantoor in Utrecht voor me. Op de begane grond, het enige deel van de bank waar je zonder pasje in kunt, zijn werkplekken voor gasten en medewerkers. Het afgelopen jaar hebben we van die ruimte steeds meer een tussenruimte gemaakt waar mens, werk en kunst samen komen. Een plek waar kruisbestuiving kan plaats vinden en vernieuwing mag ontstaan. Een tussenruimte als bron of uitvalsbasis voor spelers in een nieuwe duurzame en sociale economie. Stel je voor dat we die tussenruimte langzaam uitbreiden. Steeds meer nieuwe ondernemers met wie de bank werkt een plek geven. De veiligheidspoortjes steeds een verdieping omhoogduwend. De bank transformeert langzaam in een platform voor een economie van overvloed. Elke zes maanden een verdieping hoger. Vijfentwintig verdiepingen, dan bevinden we ons over 13 jaar in een volledig nieuwe werkelijkheid. Ach, mijn fantasie sloeg op hol. Of zou dat beeld misschien het begin van iets nieuws kunnen zijn? Ik besluit op te staan en mijn fantasie te delen als onderdeel van het onderzoek en van het kunstwerk dat we aan het maken zijn. Ik tik op mijn glas en begin te vertellen……